Kotewka orzech wodny (Trapa natans L.) to jednoroczna roślina wodna, zakorzeniona na dnie, posiadająca wiotką, podwodną łodygę o dł. ok. 0,5 - 2,5 m. Jej korzenie są mocne i długie, niektóre mają nawet 15 cm. Górne liście znajdujące się nad powierzchnią wody układają się w gęste rozety o średnicy od 15 do 50 cm. Mają kształt romboidalny, poza podstawą są nierówno ząbkowane. Podwodne liście są bardzo niewielkie i szybko obumierają. Główne rozety liściowe rozwijają się w drugiej połowie czerwca do początku lipca, rozety boczne rozwijają się zaś przez cały okres wegetacyjny. Jesienią liście tego gatunku nabierają pięknej bordowej barwy.
Białe, niewielkie kwiaty wyrastają pojedynczo z kątków pływających liści. Posiadają 4 odwrotnie jajowate płatki, które dość szybko odpadają. Kwitnienie trwa najczęściej od lipca do października (szczyt osiąga w sierpniu). Owoce kotewki to zwykle jednonasienne orzechy (o wym. ok. 2 x 4 cm), na jednej rozecie może urosnąć do 20 owoców. Orzech ma kształt odwróconego ostrosłupa o ściętym wierzchołku lub jest odwrotnie jajowaty. Jeśli nie zostanie przesuszony może przetrwać ok. 5 – 12 lat.
Gatunek ten można spotkać na podmokłych obszarach Euroazji i Afryki. Został introdukowany także na tereny Ameryki Północnej i Australii. Dawniej północny zasięg kotewki sięgał do Szwecji i południowej Finlandii, ale w XIX i XX w. granica jej występowania przesunęła się znacznie na południe. Umieszczona jest na europejskiej czerwonej liście roślin naczyniowych. W Polsce jest rośliną bardzo rzadką, objętą ścisłą ochroną gatunkową. Znajduje się w polskiej czerwonej księdze roślin.
Kotewka orzech wodny zasiedla stojące lub wolno płynące wody, czyste, lecz bogate w składniki biogenne, silnie nagrzane latem, preferuje muliste lub gliniasto - ilaste podłoże. Najczęściej zakorzenia się na głębokości 1- 2 m, ale była stwierdzana także na głębokości 5 m. Rośnie na wodach dobrze natlenionych. Nie toleruje zasolenia – gdy stężenie NaCl w wodzie przekracza 0,1%, nie spotkamy tam kotewki. Jest ciepłolubna, jej wzrostowi sprzyja także wysokie stężenie wapnia. W przeciągu kilku lat z jednej rośliny na stanowisku mogą rozwinąć się płaty tego gatunku.
W przeszłości polska nazwa rodzajowa brzmiała jak liczba mnoga, choć miała znaczenie liczby pojedynczej – „kotewki orzech wodny”. Nazwa „kotewki” użyta została m.in. w herbarzu (zielniku) Marcina Siennika z 1568 r. W różnych publikacjach od wieku XVI używane były zamiennie nazwy: „kotwiczki”, „kotewki wodne”, „orzech kolący”, „orzech wodny”, czy „orzechy wodne”. W wieku XX została utrwalona nazwa w liczbie pojedynczej brzmiąca „kotewka orzech wodny”.
Rodzajowa nazwa naukowa Trapa pochodzi najprawdopodobniej od łacińskiej, średniowiecznej nazwy calcitrapa dla czteroramiennych kotwiczek używanych do powstrzymywania wrogiej jazdy. Zaś nazwa gatunkowa natans oznacza „pływający po powierzchni wody” (łac. nato oznacza pływam).
Orzechy kotewki stanowiły ważne źródło pożywienia dla ludzi już od dawnych czasów. Najstarsze szczątki owoców, wraz z kamiennymi tłuczkami zostały znalezione w okolicach Morza Martwego na stanowisku archeologicznym datowanym na paleolit dolny (780 tys. lat temu). Orzechy znajdowano także w północnej Europie na stanowiskach mezolitycznych oraz licznie na stanowiskach neolitycznych w Europie Azji. Mąka z nasion kotewki w południowo- wschodniej Azji stanowi zamiennik mąki z maranty trzcinowej. W Europie Środkowej orzechy kotewki spożywane były przez wiejską ludność. Do XVII w. była uprawiana w Europie jako gatunek jadalny, a w Chinach i Indiach jest nadal uprawiana.
W latach 2020-2021 przeprowadzono inwentaryzację kotewki orzecha wodnego na terenie Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego (GPK) i jego otuliny. Zaobserwowano kilkanaście stanowisk tego gatunku na Odrze w wolno płynącej wodzie miedzy główkami rzeki, niedaleko miejscowości Będów i Nietkowice.
Serdecznie zapraszamy do odwiedzania GPK oraz innych parków krajobrazowych naszego województwa.
Marzena Stasiak
Specjalista w Gryżyńskim Parku Krajobrazowym