20 lat Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autorzy: Ryszard Orzechowski, Hieronim Wasielewski, Marek Maciantowicz
Rozdział prezentuje historię powstania Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego (GPK) oraz najważniejsze fakty w ciągu dwudziestu lat jego funkcjonowania. Park powstał w 1996 roku, ale już w 1973 roku prof. Wojterski, a w 1988 roku prof. Żynda, wskazywali na potrzebę ochrony tego terenu. W dalszej części rozdziału zaprezentowano pozostałe formy ochrony przyrody na terenie Parku i jego otuliny oraz propozycje ich uzupełnienia.
Historia terenów Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego i okolic
Autorzy: Marek Maciantowicz, Magdalena Miś
Rozdział opisuje bogatą historię terenów Rynny Gryżyny i jej najbliższych okolic od momentu pojawienia się człowieka po okresie zlodowaceń aż po czasy współczesne. Najstarsze ślady obecności człowieka z tego terenu pochodzą z późnego paleolitu. W średniowieczu obszar ten znajdował się w zasięgu kasztelanii krośnieńskiej, a od XV wieku we władaniu książąt Hohenzollern. W XVII i XVIII wieku Gryżyna była ważnym ośrodkiem ariańskim. Rozwój gospodarczy opierał się na wykorzystaniu zasobów naturalnych. Od 1600 roku nad Gryżynką działał młyn papierniczy, a w roku 1824, w Augustynce uruchomiono pierwszą hutę szkła. W latach 1888-1945 książęta von Hohenzollern-Sigmaringen organizowali w lasach wokół Gryżyny wielkie polowania. Od końca XIX wieku obszar Rynny Gryżyny zaczął cieszyć się zainteresowaniem przyrodników i turystów, a Gryżyna stała się miejscowością wypoczynkową. Dzisiaj stanowi główny ośrodek turystyki w Gryżyńskim Parku Krajobrazowym.
Morfogenetyczne formy rzeźby Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autorzy: Stefan Żynda, Jolanta Kijowska
Autorzy rozdziału skupili uwagę na określeniu położenia Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego (GPK) i jego otuliny na tle jednostek fizycznogeograficznych, ogólnej charakterystyce powierzchniowej budowy geologicznej, a w szczególności ukazali zróżnicowania zespołu morfogenetycznych form glacjalnych występujących na tym obszarze. Są one jednym z ważniejszych walorów środowiska przyrodniczego i jedną z głównych przyczyn objęcia tego terenu ochroną prawną.
Obszar GPK znajduje się w całości w strefie zlodowacenia bałtyckiego, na obszarze między stadiałem leszczyńskim a stadiałem poznańskim. Park obejmuje zespół morfogenetycznych form glacjalnych, związanych z akumulacyjną i erozyjną działalnością roztopowych wód lodowcowych, a mianowicie: powierzchnie sandrowe, rynny glacjalne, formy kemowe, ozowe i eoliczne. Jest to obszar deglacjacji arealnej, w której zespół form rzeźby powstawał w warunkach lodu „martwego”.
Wpływ wód podziemnych w Gryżyńskim Parku Krajobrazowym
Autor: Anna Szczucińska
Przedmiotem badań niniejszego rozdziału są wypływy wód podziemnych, które stanowią nie tylko bardzo wartościowy element krajobrazu przyrodniczego Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego (GPK), ale również dostarczają informacji do jakościowej i ilościowej oceny wód podziemnych tego regionu. Naturalne czynniki środowiska decydują o różnorodności form i typów wypływów, zmienności wydajności i składzie chemicznym wypływów na terenie Parku.
Rynna Gryżyńsko-Grabińska stanowiąca oś GPK obfituje w wypływy wód podziemnych, których zagęszczenia jest unikatowy w skali całej Wysoczyzny Lubuskiej. Wypływ wody odbywa się zarówno w sposób skoncentrowany, w postaci źródła jak i nieskoncentrowany, w formie wycieku. Strefy wypływu wody zlokalizowane są w 70% pod zboczami. Wypływy zasilane są z czwartorzędowych utworów piaszczysto-żwirowych. W składzie chemicznym wód źródlanych dominują jony wapnia i wodorowęglanowe.
Wody powierzchniowe Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autor: Wojciech Zieleniewski
W rozdziale omówiono elementy systemu wód powierzchniowych Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego (GPK). Znajdują się one w całości w zlewni Gryżynki – bezpośredniego, prawobrzeżnego dopływu Odry. Poza główną strugą – Gryżynką, przez teren Parku płyną 4 istotniejsze cieki, których podstawowe parametry zostały podane. Na terenie tym leży ponadto 5 jezior o zróżnicowanej wielkości i charakterze przyrodniczym, co zostało zilustrowane odpowiednim zestawieniem ich cech morfometryczno-batymetrycznych. Znajdują się tutaj także zbiorniki antropogeniczne, wśród których najważniejszy jest kompleks 13 stawów rybnych usytuowany pomiędzy Gryżyną, a Grabinem.
Zbiorowiska roślinne Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autor: Krzysztof Świerkosz
W opracowaniu podsumowano aktualny stan wiedzy na temat zróżnicowania szaty roślinnej oraz siedlisk przyrodniczych znanych z obszaru Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego. Dominują tu ekosystemy leśne – szczególnie antropogenicznego pochodzenia bory sosnowe, z niewielkim udziałem lasów liściastych – oraz wodno-błotne i jeziorne, typowe dla polodowcowego krajobrazu Pojezierza Lubuskiego. W trakcie prac terenowych związanych z przygotowaniem planu ochrony Parku, stwierdzono tu występowanie 63 zespołów i zbiorowisk roślinnych, należących do 17 klas fitosocjologicznych, z których duża część to zbiorowiska o charakterze antropogenicznym (ziołorośla nitrofilne, zbiorowiska ruderalne i porębowe oraz zastępcze zbiorowiska leśne). O wysokiej wartości przyrodniczej terenu świadczą zbiorowiska zajmujące małe powierzchnie (około 10% powierzchni Parku), lecz rzadkie i rozwijające się w specyficznych warunkach siedliskowych, takie jak torfowiska, szuwary nakredowe, źródliska czy zachowane fragmenty naturalnych lasów łęgowych i olesow. Bardzo zróżnicowana jest także roślinność jezior oraz towarzyszących im szuwarów. Na terenie Parku występuje 14 typów siedlisk przyrodniczych objętych ochroną w ramach sieci Natura 2000, w tym dwa (łęgi olchowe i bory bagienne) o charakterze priorytetowym. Powoduje to, że pomimo długiej historii zagospodarowania sięgającej XVII wieku oraz znacznego przekształcenia antropogenicznego, flora doliny Gryżyny zawiera szereg elementów rzadkich w skali regionu i Polski.
Grzyby makroskopijne Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autor: Tomasz Ślusarczyk
W rozdziale scharakteryzowano biotę grzybów wielkoowocnikowych Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego na podstawie danych z literatury oraz wyników własnych badań autora. Zestawiono listę zanotowanych w Parku taksonów. Przedstawiono zróżnicowanie troficzne grzybów i odmienności składu gatunkowego w rożnych siedliskach. Opisano grupy grzybów wymagających szczególnej uwagi (objęte ochroną prawną, umieszczone na czerwonej liście, nie notowane lub rzadko notowane w Polsce). Wskazano na obszary szczególnie cenne pod kątem zachowania różnorodności grzybów w Parku.
Porosty Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autorzy: Piotr Grochowski, Katarzyna Szczepańska
W rozdziale autorzy wymieniają gatunki porostów stwierdzonych na terenie Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego na różnych rodzajach podłoży. Uwzględniają tu frekwencję oraz gatunki zagrożone i chronione. Dotychczas stwierdzono występowanie 118 gatunków, z czego 18 znajduje się na czerwonej liście zagrożonych gatunków w Polsce, a 14 podlega ochronie. Najczęściej spotkać je możemy na korze drzew, podłożu skalnym naturalnym i pochodzenia antropogenicznego oraz na drewnie i glebie. Do najcenniejszych taksonów na terenie GPK należą: Bryoria fuscescens, Calicium adspersum,Cetralia islandica, Cetralia sepincola, Chaenotheca furfuracea, Chaenotheca stemonea, Graphis scripts, Imshaugiaaleurites, Parmelia submontana, Pertusaria pertusa, Pleurosticta acetabulum, Pyrenula nitida, Ramalina farinacea, Tuckermanopsis chlorophylla, Usnea filipendula, U. subfloridana.
Mszaki Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autor: Michał Smoczyk
W rozdziale przedstawiono stan dotychczasowych badań poświęconych mszakom Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego (GPK) i jego otuliny. Z uwagi na niewielki stopnień zbadania brioflory tego terenu, ograniczono się do zrelacjonowania historii badań, zestawienia bibliografii dotyczącej mszaków oraz podania wyników własnych, wstępnych badań z 2016 roku, dotychczas niepublikowanych, przedstawienia najbardziej interesujących gatunków i siedlisk mszaków występujących na terenie Parku oraz zestawienia listy gatunków dotąd stwierdzonych na terenie Parku i jego otuliny. Aktualnie liczba stwierdzonych gatunków obejmuje 122 gatunki mszaków, w tym 107 gatunków mchów i 15 wątrobowców.
Chronione i zagrożone gatunki flory naczyniowej Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autorzy: Ryszard Orzechowski, Hieronim Wasielewski, Michał Smoczyk
W rozdziale przedstawiono stan zbadania flory naczyniowej i historię badań florystycznych na terenie Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego (GPK), zestawiono bibliografię dotyczącą flory Parku, oraz krótko opisano najcenniejsze gatunki roślin (chronione, zagrożone w skali kraju i regionie oraz lokalnie rzadkie), których występowanie stwierdzono współcześnie na badanym terenie. Do chwili obecnej na terenie GPK stwierdzono występowanie 750 gatunków roślin naczyniowych, z czego 477 gatunków stwierdzono współcześnie od czasu ustanowienia na tym terenie parku krajobrazowego. Łącznie współcześnie stwierdzono tutaj 33 gatunki podlegające ochronie oraz 11 gatunków zagrożonych w Polsce. Najcenniejszym gatunkiem jest wymierający w Polsce goździk siny Dianthus gratianopolitanus, który można uznać za roślinny symbol GPK. Rośnie on na kilku stanowiskach w centralnej części GPK. Inne cenne gatunki to m.in. turzyca bagienna Carex limosa, kukułka plamista Dactylorhiza maculata i krwista D. incarnata, rosiczka pośrednia Drosera intermedia i okrągłolistna D. rotundifolia, nerecznica grzebieniasta Dryopteris cristata, kruszczyk błotny Epipactis palustris, turowka wonna Hierochloe odorata, nasięźrzał pospolity Ophioglossum vulgatum, salwinia pływająca Salvinia natans i bagnica torfowa Scheuchzeria palustris. Dokonano również przestrzennej waloryzacji florystycznej terenu Parku, co pozwoliło wytypować 8 obszarów najcenniejszych dla flory w GPK.
Mięczaki – wybrane gatunki Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autor: Zofia Książkiewicz-Parulska
Autorka powyższego rozdziału przybliża Czytelnikom gatunki ślimaków lądowych oraz mięczaków słodkowodnych występujących w Gryżyńskim Parku Krajobrazowym. Obok pospolitych w Polsce gatunków, stwierdzono występowanie wpisanej do załącznika II Dyrektywy Siedliskowej UE i do Polskiej czerwonej księgi (kategoria EN – gatunek silnie zagrożony) poczwarówki zwężonej Vertigo angustior. Jest to gatunek kalcyfilny i higrofilny, w Polsce występuje przede wszystkim na turzycowiskach, wśród ściółki. Na badanym obszarze stwierdzono też szczeżuję wielką Anodonta cygnea – jest to małż wpisany do Polskiej czerwonej księgi z kategorią EN. Główną przyczyną zanikania tego gatunku jest zanieczyszczenie środowiska, niszczenie jego stanowisk i siedlisk.
Owady – chruściki Trichoptera Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego – stan poznania i kierunki przyszłych badań
Autorzy: Anna Rychła, Edyta Buczyńska
W rozdziale przedstawiono wyniki najnowszych badań chruścikow (Trichoptera) prowadzonych w granicach Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego i w niewielkim fragmencie jego otuliny. Chruściki badano w latach 2013 i 2015 w wybranych siedliskach wodnych (źródliskach, strumieniach oraz na odcinkach rzeki Gryżynki). Wyniki uzupełniono o materiały publikowane oraz dane niepublikowane w celu pełnego zestawienia gatunków stwierdzonych dotychczas na tym obszarze. Na tej podstawie dokonano wstępnej analizy stopnia rozpoznania oraz przyszłych kierunków badań trichopterofauny na terenie GPK.
Wykazano łącznie 21 gatunków chruścików, z czego 2 pochodzą z danych historycznych, natomiast 19 stwierdzono w wyniku najnowszych obserwacji. Liczba ta stanowi nieco ponad 7% fauny krajowej, co wskazuje na wciąż słabe rozpoznanie terenu GPK pod względem biorożnorodności. Niemniej jednak w zebranym materiale wykazano aż 5 cennych gatunków (chronionych, zagrożonych i osłonowych). Świadczy to z kolei wysokich walorach przyrodniczych terenu. Na szczególną uwagę zasługuje występowanie w źródliskach populacji o znaczeniu krajowym częściowo chronionego gatunku – kryniczni wilgotki Crunoecia irrorata (Curtis, 1834).
Owady – chrząszcze Coleoptera Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autorzy: Rafał Ruta, Ryszard Orzechowski, Hieronim Wasielewski
Rozdział prezentuje szczegóły dotyczące 47 wybranych gatunków chrząszczy należących do grupy chronionych, zagrożonych i rzadkich. Miejsca obserwacji 28 gatunków przedstawiono na mapach.
Owady Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego – pozostałe grupy
Autorzy: Ryszard Orzechowski, Hieronim Wasielewski
Rozdział omawia stan dotychczasowej wiedzy o owadach Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego (GPK), z pominięciem przedstawionych w osobnych rozdziałach tej monografii chrząszczy Coleoptera i chruścików Trichoptera. Publikacje oraz materiały niepublikowanych dotyczące terenu GPK zawierają informacje o 236 gatunkach owadów. Obserwacje prowadzone w latach 2009-2016 pozwoliły na sporządzenie prawie pełnych list gatunkowych owadów prostoskrzydłych Orthoptera, ważek Odonata i motyli dziennych Rhopalocera.
Na szczególną uwagę zasługują gatunki objęte ochroną prawną i zagrożone w skali kraju. W okresie badań zaobserwowano 29 takich gatunków, z czego 6 taksonów opisanych jest w czerwonej księdze. Są to: nadobnik włoski Calliptamus italicus, szklarnik leśny Cordulegaster boltonii, paź żeglarz Iphiclides podalirius, czerwończyk nieparek Lycaena dispar, Criorhina floccosa i smukwa kosmata Scolia hirta.
Minogi i ryby Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autor: Wojciech Zieleniewski
W rozdziale opisano główne rodzaje siedlisk ichtiofauny wód Gryżynskiego Parku Krajobrazowego, wśród których na czoło wysuwają się jego jeziora. Przeanalizowano w nim stopień poznania minogow i ryb na tym terenie. Podany został skład gatunkowy ichtiofauny najważniejszych wód GPK. Odnajdziemy w nich co najmniej 1 gatunek minoga i 34 gatunki ryb doskonałokostnych reprezentujących 10 rodzin. Pięć gatunków obejmuje ochrona częściowa, również pięć zostało wymienione w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej. Na prawie wszystkich jeziorach Parku prowadzona jest gospodarka rybacka obejmująca m.in. zarybienia. Większość wód GPK udostępniona jest do wędkowania.
Płazy i gady Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autorzy: Ryszard Orzechowski, Hieronim Wasielewski, Marek Maciantowicz
Rozdział podsumowuje stan wiedzy o herpetofaunie Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego, która liczy 13 gatunków rodzimych płazów oraz 7 gatunków gadów. W latach 2009-2015 pozyskano 95 rekordów dotyczących 8 wybranych gatunków płazów i 5 gatunków gadów. Weryfikacji współczesnego występowania wymagają następujące gatunki: ropucha zielona, ropucha paskówka, żółw błotny, gniewosz plamisty i żmija zygzakowata. Na mapach przedstawiono rozmieszczenie 8 gatunków płazów i 3 gatunków gadów.
Ptaki Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autorzy: Ryszard Orzechowski, Hieronim Wasielewski
Rozdział przedstawia krytyczną listę ptaków Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego liczącą 182 pozycje. 121 gatunków uznano za lęgowe. W latach 2009-2016 autorzy zaobserwowali 151 gatunków ptaków. Bardziej szczegółowo zaprezentowano 26 najciekawszych gatunków. W drugiej części rozdziału przedstawiono wyniki liczeń ptaków wodnych na stawach rybnych GPK w roku 2012, trzyletnich liczeń na transekcie w Grabinie w okresie zimowym (2012-2015) oraz liczeń ptaków wodnych na jeziorach parku i otuliny w okresie zimowym (2015-2016).
Ssaki Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego
Autorzy: Jan Cichocki, Agnieszka Ważna
W pracy omówiono stan dotychczasowej wiedzy na temat fauny ssaków Gryżyńskiego Parku Krajobrazowego. Zestawienie danych własnych oraz bardzo nielicznych informacji publikowanych wskazuje na bardzo słabe rozpoznanie tej grupy kręgowców. Część znanych stanowisk ssaków, szczególnie nietoperzy znajduje się w biskim sąsiedztwie GPK. Teriofauna GPK charakteryzuje się występowaniem gatunków typowych dla nizinnej części kraju. Dużą część stanowią gatunki związane z lasami i ziemnowodne. Łącznie wykazano 42 gatunki spośród 70 stwierdzonych w województwie lubuskim.