PłomykówkaSowy to ptaki niezwykle tajemnicze i ciche. Prowadzą zwykle osiadły tryb życia, tylko nieliczne populacje koczują lub wędrują. Sowy są nocnymi łowcami, ale prowadzą również aktywność w ciągu dnia. Zamieszkują bardzo różnorodne środowiska. Głównie są to lasy, ale także gospodarstwa domowe, kościoły, parki, aleje drzew, sady, a czasem cmentarze. Wśród tego rzędu ptaków wykształcił się odwrócony dymorfizm płciowy to znaczy, że samica jest większa od samca.

W Polsce występuje 13 gatunków sów. Są to: puchacz, puszczyk, puszczyk mszarny, puszczyk uralski, sóweczka, uszatka i włochatka to gatunki leśne. Natomiast  uszatka błotna, pójdźka i płomykówka są związane z terenami otwartymi łąkami i polami. Sowa jarzębata, sowa śnieżna i syczek nie gniazdują w naszym kraju, zalatują do Polski głównie w okresie zimowym. Te drapieżniki wykształciły magiczne cechy, które wyróżniają je od pozostałych gatunków ptaków.

 Pierwszą z nich jest wielka, w porównaniu z innymi ptakami, głowa, w której znajdują się duże oczy. Posiadają one żółty, pomarańczowy lub czarny kolor. Sowy o aktywności dziennej mają żółte tęczówki, a do takich należą: uszatka błotna, pójdźka i sóweczka. Osobniki o pomarańczowych oczach chętnie polują o świcie i zmierzchu np. puchacz i uszatka. Natomiast ptaki o czarnym zabarwieniu tęczówki na polowanie wybierają się nocą np. puszczyk i płomykówka. Każde oko sowy posiada trzy powieki. Pierwsza z nich służy do mrugania, druga do oczyszczania oka, a trzecia do spania. Ptaki te posiadają zdolność widzenia stereoskopowego, czyli w trójwymiarze. Umiejętność ta pozwala na dokładniejsze określenie odległości podczas polowania. Sowy nie polują w całkowitych ciemnościach mimo, że dysponują doskonałym wzrokiem i świetnie widzą w nocy. Jedynie płomykówka posiada taką umiejętność, podczas polowania wykorzystuje zmysł słuchu i echolokacji.

Te drapieżne ptaki potrafią obracać głowę o 270 stopni nie robiąc sobie krzywdy. Jest to możliwe, ponieważ w ich szyjach znajduje się 14 kręgów. Sowy są dalekowidzami. Do rozpoznawania obiektów znajdujących się w bliskiej odległości służą im specjalne pióra czuciowe znajdujące się wokół dzioba.

Ptaki mają doskonały słuch, który ułatwia im polowanie. Otwory uszne znajdują się pod warstwą piór z boku głowy na wysokości oczu. Twarz sowy nazywana jest szlarą. Są to koncentrycznie ułożone pióra wokół oczu i dzioba. Sygnały dźwiękowe docierające do sów są wzmacniane przez szlarę, która skupia dźwięki i przekierowuje je do otworów usznych.  Szlara jest słabiej wykształcona u gatunków wykazujących zmierzchowo-dzienny tryb życia, w porównaniu z gatunkami nocnymi. Bardzo charakterystyczną szlarę w kształcie serca posiada płomykówka.

Upierzenie większości gatunków sów jest jasnożółtobrązowe, co sprawia, że są niewidoczne na tle gałęzi drzew. W porównaniu z pozostałymi  innymi gatunkami ptaków ich pióra są gęste i pójdźkamiękkie, a ubarwienie mało zróżnicowane. Sowy latają bezszelestnie dzięki specjalnej budowie piór, która jest całkowicie odmienna niż u innych ptaków. Ich pióra mają piłkowane krawędzie pokryte aksamitnym meszkiem (puchem). Ułatwia to polowanie na gryzonie i ptaki, które nie mają szans usłyszeć nadlatującego drapieżnika. Jednak przez to straciły na wodoodporności. Podczas niekorzystnych warunków atmosferycznych, silnego wiatru i opadów deszczu, pióra sów szybko zamakają, wtedy ptaki nie wykazują dużej aktywności. Drobne ptaki np. kowalik, zięba, na widok sowy skupiają się wokół niej. Wydają wiele ostrych i wysokich dźwięków, nękając w ten sposób drapieżnika. Zdemaskowana sowa próbuje przeczekać atak, potem ucieka w bardziej spokojne miejsce.

Sowy leśne nie budują własnych gniazd, korzystają ze starych gniazd innych ptaków, głównie szponiastych i krukowatych. Obecność starych drzew z dziuplami wykutymi przez dzięcioły ma bardzo duży wpływ na obecność sów. W przypadku braku dogodnych miejsc gniazdowania, puchacz składa jaja bezpośrednio na ziemi w niewielkich dołkach bezpośrednio przy pniu drzewa. Ten doskonały łowca zajmuje również gniazda innych ptaków szponiastych lub bociana czarnego a także nie rzadko sztuczne platformy lęgowe. Pójdźka i płomykówka to sowy, które można spotkać wyłącznie w pobliżu osiedli ludzkich. Chętnie zamieszkują kościoły, budynki gospodarcze, sady a także transformatory. Te piękne sowy krajobrazu rolniczego chętnie zajmują budki lęgowe wybudowane przez człowieka.

Ptaki te są doskonałymi łowcami. Polują głównie na drobne gryzonie, myszy, ryjówki, krety, a także ślimaki, dżdżownice, ssaki, i inne ptaki. Większość drapieżników stosuje metodę polowania polegającą na czatowaniu na ofiarę. Czatownią może być drzewo, słup, dach, czyli każde miejsce z którego możliwa jest obserwacja. W trakcie czatowania ptak nasłuchuje i wypatruje potencjalnych ofiar. Następnie bezszelestnym lotem po krótkim pościgu chwyta ją. Inną metodą polowań jest lot patrolowy. Sowa wówczas leci nad ziemią nasłuchując poruszających się ofiar. Jeśli usłyszy głos gryzonia, atakuje z wyciągniętymi szponami. Kiedy silny wiatr lub deszcz uniemożliwiają usłyszenie ofiar oraz utrudniają latanie, wówczas gatunki polujące z lotu patrolowego wypatrują zdobyczy z czatowni. Płomykówka, uszatka i uszatka błotna, potrafią zawisnąć w powietrzu podobnie jak pustułka. Pójdźka rozgrzebuje ziemię w poszukiwaniu dżdżownic, a sóweczka penetruje korony drzew w poszukiwaniu gniazd. Sowy polują również na siebie nawzajem. Agresja międzygatunkowa jest zjawiskiem powszechnym wśród wszystkich sów. Gatunki większe atakują mniejsze np. puchacz chętnie poluje na uszatkę, puszczyk zapoluje na włochatkę.

Sowy przejawiają jesienną aktywność głosową, która ma na celu wstępne zajęcie rewiru  gniazdowego. Najczęściej odzywają się terytorialne samce, które mogą pohukiwać sporadycznie przez cały rok. Na początku okresu lęgowego, który rozpoczyna się zimą w godzinach wieczornych i porannych, można obserwować największą aktywność głosową. W przeciwieństwie do innych gatunków ptaków sowy nie otwierają dziobów w widoczny sposób, by wydobywać dźwięki. U większości sów pieśń składa się z dwóch sylab, dłuższej i następującej po niej krótszej, a generowanie dźwięku odbywa się w krtani. Sowy są ptakami długowiecznymi i w niewoli  przezywają do 50 lat. W naturalnym środowisku płomykówka, uszatka i puchacz dożywają blisko 30 lat. Najmniejsze gatunki takie jak sóweczka żyją najkrócej do 6 lat. 

Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Lubuskiego pozyskał środki finansowe z Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Zielonej Górze na realizację projektu pn. Ochrona czynna i monitoring elementów przyrodniczych w Parkach Krajobrazowych Województwa Lubuskiego. W ramach zadania zostały zakupione rejestratory głosu do przeprowadzenia inwentaryzacji sów w Łagowsko-Sulęcińskim Parku Krajobrazowym. Mamy nadzieję, że taki sprzęt pozwoli nam na jeszcze dokładniejsze poznanie rodzimej ornitofauny.

Przygotował:

Dawid Karzólewski

Główny Specjalista w Łagowsko-Sulęcińskim Parku Krajobrazowego

Autorem zdjęć jest Zbigniew Miszon.